پایگاه خبری دنیای برند، با از دست رفتنِ احتمالی ثبت جهانی «منظر فرهنگی ماسوله» که هفتۀ گذشته از سوی شورای جهانی بافت‌ها و بناهای تاریخی (ایکوموس) اعلام شد، پروندۀ ثبت کاروانسراهای ایرانی از اهمیت بیشتری برخوردار شده است. هر چند برخی تأکید می‌کنند تا زمان برگزاری اجلاس ریاض می‌توان به بررسی پروندۀ ماسوله امیدوار بود، اما به‌نظر می‌رسد تنها شانس ثبت جهانی کشورمان پروندۀ ۵۶ کاروانسرای ایرانی است که به‌عنوان بزرگترین و وسیع‌ترین پروندۀ میراث تاریخی ایران در یونسکو و در تاریخ ۱۹ شهریور تا ۳ مهر در عربستان به داوری گذاشته می‌شود؛ با ثبت این کاروانسراها، شبکه‌ٔ راه‌های تاریخی و باستانی ایرانی هم ثبت جهانی خواهد شد.
به تأکید کارشناسان میراث‌فرهنگی، پروندۀ ثبت کاروانسراها به‌دلیل ساختار کاملاً ایرانی و همچنین ریشه داشتن در زندگی اجتماعی، اقتصاد پویا و سلامت جامعۀ گذشته برای کشورمان اهمیت ویژه‌ای دارد. طرح اصلی این کاروانسراها به چاپارخانه‌های هخامنشی برمی‌گردد و آنها در سال‌های بعد هم خدمات‌دهی به مسافران و زائران در مسیر راه ابریشم، راه شاهی، عتبات عالیات و مشهد را برعهده داشتند.
همین حالا بیش از ۸۰۰ کاروانسرا در ایران ثبت ملی شده است و بیش از هزار کاروانسرا هم اسناد تاریخی دارند که از مجموعشان ۵۶ مورد در ۲۴ استان به‌عنوان الگوی مادر برای پروندۀ جهانی انتخاب شده‌اند و مربوط به دوران‌های مختلفی از ساسانی تا قاجار هستند. این پرونده از شمال تا جنوب و از غرب تا شرق ایران را در‌برمی‌گیرد و یکی از مهمترین پرونده‌های یونسکو در شاخصۀ وسعت میراث جهانی است، چون هزاران هکتار از مساحت کشور را شامل می‌شود.
رئیس ادارۀ نظارت بر پروژه‌های صندوق توسعه و احیای میراث فرهنگی به پایگاه اطلاع‌رسانی «صابتا» گفته بود که ۱۳۴ کاروانسرا و رباط در فهرست جامعۀ مؤسسۀ صندوق توسعۀ صنایع‌دستی و فرش دستبافت و احیا و بهره‌برداری از اماکن فرهنگی قرار دارد و ۳۶ کاروانسرا از ۵۶ کاروانسرای موجود در پروندۀ ثبت جهانی جزو همین‌هاست. «مژده اشراقی» افزوده بود که «کاروانسراهای یام و گویجه بل در آذربایجان‌شرقی، تی‌تی در گیلان، کاروانسرای قلی در خراسان‌شمالی، خان و سرایان در خراسان‌جنوبی، مزینان، مهر، زعفرانیه، فخرآباد، فخرداوود در خراسان‌رضوی، عباس‌آباد، قصربهرام، میاندشت، آهوان آجری و سنگی و میامی در سمنان و همین‌طور امین‌آباد، مهیار، کوهپایه، گز، مرنجاب و گبرآباد در اصفهان در این فهرست قرار دارند.» به گفتۀ او «همچنین، کاروانسرای دیرگچین در قم، چمشک در لرستان، افضل شوشتر در خوزستان، دهدشت در کهگیلویه‌وبویراحمد، بستک در هرمزگان، گنجعلی‌خان در کرمان، زین‌الدین در یزد، برازجان در بوشهر، ایزدخواست در فارس، بیستون در کرمانشاه، سعدالسلطنه در قزوین و فرسفج و تاج‌آباد در همدان در فهرست پیشنهادی یونسکو قرار دارند.»
تا زمان اجلاس ریاض می‌توان به بررسی پروندۀ ماسوله امیدوار بود، اما به‌نظر می‌رسد تنها شانس ثبت جهانی کشورمان ۵۶ کاروانسرای ایرانی است که به‌عنوان بزرگترین و وسیع‌ترین پروندۀ میراث تاریخی ایران در یونسکو در عربستان به داوری یونسکو گذاشته می‌شود
ظرفیت ویژه برای سمنان و راه‌ابریشم
اهمیت ثبت کاروانسراهای ایرانی در حالی مطرح است که همین حالا هم ایران با ۲۶ اثر جهانی در حوزۀ میراث ملموس و ۲۱ میراث ناملموس بین ۱۰ کشور اول دنیا (به‌ترتیب رتبۀ نهم و ششم) از نظر آثار جهانی قرار دارد. اما مشکل اینجاست که طی دو دهۀ گذشته مسائل و مشکلات مختلفی دربارۀ آثار ارزشمند تاریخی ایران که حتی در فهرست جهانی ثبت شده است، مطرح می‌شود؛ از جمله وضعیت وخیم میراث هفت‌هزارسالۀ شوش که زمان زیادی از ثبت جهانی آن نمی‌گذرد، اما گاهی ماشین‌آلات سنگین به حریم آن تجاوز می‌کنند تا مسیر جاده‌سازی‌شان تسهیل شود. یا محوطۀ «بیستون» که به‌عنوان هشتمین اثر تاریخی در سال ۱۳۸۵ در یونسکو به ثبت رسید، اما مدیران شهری این منطقه در حفاظت از میراثی که به همۀ بشریت تعلق دارد، موفق عمل نکردند و حتی در سال ۱۳۹۰ با وجود تذکر باستان‌شناسان مبنی‌بر اجتناب از تغییرات غیرکارشناسی در دامنۀ پارتی، شهرداری حریم مجموعۀ میراث جهانی بیستون را به پارک تبدیل کرد. یا کاخ گلستان که در محدودۀ ارگ تاریخی تهران قرار دارد، در ۲۰۱۳ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد و کمی بعد اعلام شد که عرصه و حریم منظری آن به‌دلیل صدور مجوزهای خارج از ضوابط و انجام فعالیت‌های عمرانی نقض شده است.
حالا پروندۀ منظر فرهنگی ماسوله پیش از ثبت با وجود همان مشکلات مشابه از دست رفته است؛ هر چند «مصطفی پورعلی»، مدیرکل پیشین ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی اواخر هفتۀ گذشته دربارۀ آخرین وضعیت پروندۀ ماسوله دربارۀ رد این پرونده اعلام کرده است که «این شورا یک نهاد مشورتی مستقل از کمیتۀ میراث جهانی است که اعضای کمیتۀ میراث جهانی پس از استماع نظرات مشورتی این نهاد به ثبت یا عدم ثبت یا تصمیماتی موسوم به ریفر یا دیفر یک پرونده رأی می‌دهند. در گذشته و طبق روال مرسوم کمیتۀ میراث جهانی، موارد عدیده‌ای پیش آمده است که کمیتۀ میراث جهانی به اصلاح یا تکمیل نظر ایکوموس رأی داده باشد. برای مثال در پروندۀ راه‌آهن، یا محور ساسانی فارس یا حتی شهر تاریخی یزد، با وجود نظر «دیفر» ایکوموس، کمیتۀ میراث جهانی با ثبت این پرونده‌ها موافقت کرد.»
با همۀ این امیدواری‌ها اما حالا پروندۀ کاروانسراها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. برخی استان‌ها هم از نظر جغرافیایی موقعیت ویژه‌تری با ثبت جهانی این کاروانسراها خواهند داشت، از جمله سمنان که نمایندۀ ایران در اتحادیۀ بین‌المللی راه ابریشم هم هست. نکته‌ای که «علی‌اصغر شالبافیان»، معاون گردشگری وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی جمعۀ گذشته (سوم شهریور) در دیدار با «فان زیچان»، معاون دبیر کل کمیتۀ حزب شهرداری جیانگشی و دبیر گروه حزب و مدیر مرکز خدمات نانچانگ فرهنگ سرامیک کشور چین هم به آن اشاره کرده و گفته بود که «ایران دارای کاروانسراهای مختلفی است که تعداد زیادی از آنها در سمنان وجود دارد. این کاروانسراها در آثار ملی کشور ثبت شده‌اند و در راه ثبت جهانی قرار دارند.» زیچان هم در این دیدار به شباهت‌های شهر جیانگشی در چین و سمنان اشاره کرده و این دو منطقه شباهت‌های زیادی در زمینه‌های تاریخی، فرهنگی و صنایع‌دستی دارند و قرار است تعامل و همکاری بیشتری میان دو کشور در زمینۀ جادۀ راه ابریشم انجام شود.
ظرفیت ویژه در کاروانسراهای لرستان
لرستان هم جزو استان‌هایی است که ثبت جهانی کاروانسراهایش، ظرفیت ویژۀ پیش روی این استان قرار می‌دهد. در این باره «عطا حسن‌پور»، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان با بیان اینکه این منطقه یکی از کهن‌ترین ایل‌راه‌های باستانی ایران است به «مهر» گفته است که «کاروانسراهای لرستان علاوه‌بر قدمت تاریخی و کاربردهای مهم در طول تاریخ این استان دارای ویژگی‌های معماری خاص و منحصربه‌فرد هستند. به‌عنوان مثال کاروانسرای چمشک، مربوط به دورۀ صفویه (شاه‌عباس اول) تنها کاروانسرایی است که سه حیاط دارد.»
به تأکید این مسئول لرستان، در مسیر جادۀ «راه شاهی» شوش به همدان به‌عنوان دو پایتخت بزرگ تاریخی ایران قرار گرفته که در دوران هخامنشی شوش پایتخت گرمسیری و همدان پایتخت سردسیری ییلاقی بوده است: «لرستان حد فاصل بین سرزمین‌های تفت و فلات خوزستان رشته‌کوه‌های زاگرس هستند و حد مرز این سرزمین‌ها به‌شمار می‌رود. در گذشته که هخامنشیان دارای چاپارخانه بودند کوتاه‌ترین مسیر را برای انتقال اخبار و اطلاعات انتخاب می‌کردند، راه اصلی که کاروان‌ها و درشکۀ شاهی از آن عبور می‌کرد بین‌النهرین بود. بنابراین، کوهستان‌های استان بهترین مسیر برای انتقال اخبار و عبور پیک‌ها بود و کاروانسراهای کنونی لرستان به‌عنوان چاپارخانه مورد استفاده قرار می‌گرفتند.»
او با بیان اینکه کاروانسراهای تاریخی لرستان ظرفیتی برای توسعۀ گردشگری هستند، عنوان می‌کند: «در بافت تاریخی خرم‌آباد علاوه‌بر وجود خانه‌های متعدد تاریخی، ۱۱ کاروانسرا وجود دارد، اما کاروانسرای چشمک و گوشه شهنشاه در اولویت هستند.»
گیلانی‌ها هنوز امیدوارند
گیلانی‌ها فرصت ثبت جهانی ماسوله را از دست داده‌اند، اما یک چشم‌انتظاری دیگر دارند؛ ثبت جهانی «تی‌تی» کاروانسرایی که در ۱۸ کیلومتری سیاهکل قرار دارد. مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گیلان دربارۀ وضعیت ثبت جهانی ماسوله به «پیام ما» می‌گوید: «پیگیری این وضعیت از دفتر تهران انجام می‌شود و برعهدۀ ما نیست، آخرین اطلاعات هم در اختیار آنهاست.» «ولی جهانی» اما دربارۀ مجموعۀ تاریخی «تی‌تی» بیان می‌کند: «این مجموعه در داخل روستای بالارود واقع شده و از موقعیت جغرافیایی ارزشمندی برخوردار است. تی‌تی به‌عنوان یکی از بناهای تاریخی ارزشمند در شمال کشور مطرح است و قرار است پروندۀ آن تا چند روز آینده در ریاض عربستان مطرح و در فهرست میراث جهانی قرار به ثبت برسد.» او دربارۀ اینکه ثبت جهانی این مجموعه چه مزایایی را به‌همراه خواهد آورد، بیان می‌کند: «کشورهای جهان از وجود چنین سازۀ ارزشمندی در ایران مطلع می‌شوند و درصورت سفر به ایران و گیلان بازدید از کاروانسرا هم در برنامۀ آنها پیش‌بینی خواهد شد. از سوی دیگر اهمیت ثبت جهانی باعث ایجاد حساسیت هم می‌شود و ازآنجاکه به‌لحاظ اقتصادی و معیشتی در زندگی مردم تأثیر مستقیم مثبت به‌همراه دارد، خود آنها و علاقه‌مندان به حوزۀ میراث‌فرهنگی نسبت به حفاظت و صیانت از اثر تلاش می‌کنند.»
این مسئول با تأکید بر اینکه ثبت جهانی منجر به افزایش توجه به بنا و شتاب در مرمت و بازسازی این کارونسرا خواهد شد، ادامه می‌دهد: «با ثبت این پرونده و ابلاغ حریم، از ساخت‌و‌سازهای بی‌رویه و خارج از ضوابط هم جلوگیری می‌شود و دیگر به حریم مصوب و منظری بنا خدشه‌ای وارد نمی‌شود. البته ساماندهی بنای تاریخی در چارچوب ضوابط ابلاغی آغاز شده و وزارتخانه یا بخش خصوصی (درصورت اجازۀ قوانین و مقررات) بهره‌برداری بهینه از بنا را در دستورکار قرار داده است. با این فعالیت جذب گردشگر افزایش می‌یابد و وضعیت اقتصادی مردم منطقه نیز بهبود پیدا می‌کند.»
***
ثبت احتمالی کاروانسراهای ایران براساس آنچه گفته شد و به‌دلیل وسعت جغرافیایی اهمیت ویژه‌ای دارد و برای ۲۴ استانی که قرار است کاروانسراهایشان در این پرونده ثبت شود، دو مزیت دارد؛ افزایش ظرفیت جهانی گردشگری و حفظ آنچه به‌عنوان میراث جهانی ثبت شده است.
البته که به تأکید کارشناسان، ایران تاکنون در حفاظت از برخی آثار پیشین ثبت‌شده در فهرست جهانی چندان موفق عمل نکرده و ثبت آنها هم ضمانتی برای بهبود شرایط حفاظت و نگهداریشان در قیاس با زمان قبل از ثبت به وجود نیاورده است. اما به هر صورت ثبت جهانی کاروانسراها اغلب با هدف استفاده از نام یونسکو، جذب گردشگر بیشتر و تأمین مالی برخی می‌تواند کمی رخوت گردشگری را به‌ویژه در این مناطق کاهش دهد.
منبع: روزنامه پیام ما
به امید اینکه بشه ثبت کرد این میراث رو برای ایران