طولانی شدن زمان اخذ مجوزهای اولیه برای ثبت اختراع و برند ، بوروکراسی‌های اداری، درز اطلاعات متقاضیان به شرکت‌هایی که در زمینه ثبت اختراع و برند فعالیت می‌کنند و تاخیرهای چند ساله در تشکیل کمیسیون‌های رسیدگی به اعتراضات از جمله گلایه‌هایی است که در بررسی چالش‌های فرآیند ثبت اختراع و برند، طی گزارش میدانی ایسنا از مراجعان به اداره مالکیت معنوی مطرح شده است.
به گزارش ایسنا، پس از گفت‌وگوی رییس مرکز مالکیت معنوی سازمان ثبت اسناد و املاک کشور با ایسنا پیرامون روند ثبت اختراع و علامت تجاری و پاسخ وی به گلایه‌های مخاطبان ایسنا، بر آن شدیم تا در گزارشی میدانی نظر مراجعان به اداره مالکیت معنوی را درباره چالش‌های فرآیند ثبت اختراع و برند جویا شویم. در بخش دیگری از این گزارش، با اپراتورهای شرکت‌هایی که در زمینه ثبت اختراع و برند فعالیت می‌کنند صحبت کردیم تا بررسی کنیم آیا الزامی به سپردن ثبت اختراع به این شرکت‌ها وجود دارد یا خیر.
باجه‌های ۴، ۵ و ۶ که برای ثبت اختراع است، از باجه‌های دیگر خلوت‌تر است. چهار ردیف صندلی در میانه سالنی نسبتاً بزرگ چیده شده و تقریباً همه آن‌ها پُر است. دست اغلب مراجعه‌کنندگان پوشه‌ای قرار دارد و بقیه هم انگار تازه برای تشکیل پرونده آمده‌اند. این‌جا مرکز مالکیت معنوی است.
یک مخترع بعد از اینکه ایده یک اختراع به ذهنش رسید و همه اطلاعات و جزئیات ایده را روی کاغذ پیاده کرد، می‌تواند اظهارنامه خود را به صورت الکترونیکی تسلیم مرکز مالکیت معنوی کند. این اظهارنامه باید ادعاها، خلاصه‌ای از توصیف اختراع و در صورت لزوم نقشه‌های مربوطه را دربر داشته باشد.
بنا بر ماده ۲۸ آئین‌نامه اجرایی ثبت اختراعات، مرجع ثبت پس از دریافت، اظهارنامه و ضمائم مربوط به آن را در مدت ۶ ماه از لحاظ انطباق با شرایط شکلی و همچنین شرایط مندرج در قانون و آئین‌نامه اجرایی ثبت اختراعات بررسی می‌کند. پس از بررسی اظهارنامه در صورتی که نیاز به اصلاح و یا تکمیل باشد، مرجع ثبت با تعیین مواردی که نیاز به اصلاح یا تکمیل دارند به صورت کتبی از متقاضی می‌خواهد تا ظرف ۳۰ روز نسبت به اصلاح یا تکمیل مدارک اقدام کند.
بر اساس ماده ۳۲ آئین‌نامه مذکور، پس از ثبت اختراع آگهی مربوط به ثبت، ظرف ۳۰ روز در روزنامه رسمی منتشر می‌شود. پس از انتشار آگهی ثبت اختراع و تحویل نسخه منتشر شده یا منعکس شده در سایت روزنامه رسمی به مرجع ثبت، گواهی‌نامه اختراع صادر و به متقاضی یا نماینده قانونی وی تسلیم خواهد شد.
بنا بر تبصره اول ماده ۲۸ آئین‌نامه اجرایی مرجع ثبت در صورت ضرورت می‌تواند از مراجع ذی‌ربط اعم از خصوصی یا دولتی یا از متخصصان و کارشناسان امر برای احراز شرایط مربوط به اختراع استعلام و کسب نظر کند. مهلت پاسخ به استعلام و اعلام نظر حداکثر سه ماه خواهد بود. با توجه به همین تبصره، یکی از مراجعان مرکز مالکیت معنوی می‌گوید: «پس از بارگذاری مدارک باید یک مرجع مورد تأیید مرکز ثبت مالکیت معنوی برای داوری انتخاب شود تا موارد مربوط به نوآوری و قابلیت صنعتی‌شدن آن بررسی شود و نتایج بررسی‌های انجام شده به مرکز مالکیت معنوی اعلام شود.»
چالش های ثبت ایده یا اختراع
اما ثبت یک اختراع یا ایده به نام خودتان چالش‌های مختلفی را هم می‌تواند به همراه داشته باشد؛ یکی از آن‌ها این است که بین انجام کار توسط خودتان و یا سپردن پیگیری روند فرآیند ثبت اختراع به شرکت‌هایی که امروز تبلیغات گسترده‌ای در این زمینه دارند، شک کنید.
یکی از مشاوران شرکت‌های ثبت اختراع می‌گوید: «۴۵ تا ۹۰ روز کاری طول می‌کشد که طرح شما به مرحله بررسی‌های پژوهشکده برسد، اما چون کارشناسان ما سال‌ها تجربه ثبت اختراع داشته‌اند، بهتر می‌دانند که توصیف و ادعای یک اثر را چگونه بنویسند که در طی روند ثبت به مشکل برنخورد. اما این طور نیست که اگر ثبت اختراع را به شرکت‌ها بسپارید، زمان انجام کار کوتاه‌تر شود.»
وی درباره هزینه ثبت اختراع می‌گوید: «ما یک میلیون و دویست هزار تومان برای ثبت اختراع دریافت می‌کنیم. به طور کلی ثبت اختراع دو مرحله دارد که مرحله اول آن در مرکز مالکیت معنوی و مرحله دوم برای داوری علمی در یک پژوهشکده انجام می‌شود. برای دفاع از طرح در پژوهشکده حتماً خودتان باید حضور داشته باشید، چون شما اطلاعات بیشتری از اختراع خود دارید. بعد از دفاع در پژوهشکده پرونده شما به مرکز باز می‌گردد و ما کارهای مورد نیاز را انجام می‌دهیم تا گواهی ۲۰ ساله ثبت اختراع شما صادر شود.»
می‌گویم: «اگر طرح من در مرحله داوری علمی رد شود، هزینه‌ای برگردانده می‌شود؟» خانم مشاور پاسخ می‌دهد: «در ابتدای کار ما فقط ۴۰۰ هزار تومان از شما دریافت می‌کنیم. بعد هم اگر توصیف و یا نقشه‌ها و نمودارها مشکلی داشته باشد، کلاً طرح را برنمی‌گردانند؛ بلکه اخطارهایی اعلام می‌کنند و شما می‌توانید اخطار را رفع کنید. اگر هم طرح شما تکراری باشد که اصلاً ثبت اختراع معنایی ندارد. اصلاً می‌خواهی عنوان طرح را بگویی تا من سرچ کنم و ببینم مشابهش ثبت شده یا نه؟»
یکی دیگر از مشاورهای شرکت‌های ثبت اختراع می‌گوید: «هزینه ثبت اختراع یک میلیون و دویست هزار تومان است که ما نیمی از آن را قبل از طی مراحل ثبت و نیم دیگر را بعد از آگهی شدن در روزنامه دریافت می‌کنیم. در صورتی هم که از لحاظ علمی طرح شما پذیرفته نشود، مبلغی را به شما برنمی‌گردانیم.»
هزینه ثبت اختراع در میان شرکت‌های مختلف از یک میلیون و دویست هزارتومان تا چهار میلیون تومان متغیر است، این در حالی است که بر اساس جدول هزینه‌های ثبت شده در سایت مرکز مالکیت معنوی هزینه ثبت اظهارنامه برای شخص حقیقی ۱۰.۰۰۰ ریال و برای شخص حقوقی ۱۰۰.۰۰۰ ریال است. همچنین هزینه ثبت سالانه برای یک شخص حقیقی برای سال‌های اول تا پنجم ۱۰۰,۰۰۰ ریال است و بقیه هزینه‌ها مربوط به استعلام برای انتقال، اصلاح اظهارنامه و رسیدگی به اعتراض و… است که در صورت نیاز به همه این خدمات، مجموع هزینه‌ها به زحمت برای یک شخص حقیقی به ۵۷۹ هزارتومان می‌رسد.
یکی از مراجعه‌کنندگان در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه همه کارهای ثبت اختراع را خودش انجام داده، می‌گوید: هیچ مرحله دشواری وجود ندارد که نیاز به راهنمایی گرفتن از شرکت‌ها باشد. از لحاظ امنیت و حفظ اطلاعات طرح هم بهتر است همه کارهای ثبت اختراع را خودت انجام بدهی.»
مراجعه‌کننده دیگری که برای ثبت اختراع به مرکز مالکیت معنوی آمده بود، می‌گوید: «ثبت اختراع روند پیچیده‌ای ندارد، فقط کافی است مدارک مورد نظر مرکز را بارگذاری کنید و در زمان مقرر برای دفاع به مرجعی که مشخص کردید، مراجعه کنید. بقیه کارها خودکار انجام می‌شود و فرآیند هم از روی صفحه کاربری شما بر روی سایت قابل پیگیری است. فقط مشکل این جاست که روند طولانی است.»
در حالی که محمدحسن کیانی، رییس مرکز مالکیت معنوی سازمان ثبت اسناد و املاک کشور می‌گوید: در خیلی از موارد ثبت اختراع کمتر از ۶ ماه یا یک سال انجام می‌شود، یکی از مراجعان به مرکز مالکیت معنوی، مدعی شده ثبت شدن اختراعش یک سال طول کشیده است. فرد دیگری ادعا می‌کند که در خوش‌بینانه‌ترین حالت ممکن است ثبت اختراع دو ماهه انجام شود، ولی ممکن است روند ثبت اختراع تا یک سال هم به طول انجامد. بنا بر ماده ۲۰ آئین‌نامه اجرایی ثبت اختراع، مدت زمان حق تقدم در ثبت اختراع، ۱۲ ماه از تاریخ تسلیم اظهارنامه اصلی خواهد بود. در این مورد روز تسلیم جزو مدت محسوب نخواهد شد و اگر آخرین روز مصادف با روز تعطیل باشد، این مدت تا آخرین ساعت اولین روز اداری بعد از روز تعطیل، محاسبه خواهد شد.
طولانی شدن زمان اخذ مجوزهای اولیه برای ثبت ایده یا اختراع، باعث می‌شود فرد از ایده خود دست بکشد
غلام‌رضا عسگری، مدیر اجرایی پارک علم و فناوری دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران هم در گفت‌وگویی که چندی پیش با ایسنا داشت، از طولانی بودن روند ثبت ایده و اختراع انتقاد کرد و افزود: «فضا، امکانات مالی، هماهنگی و صدور مجوزها و … از جمله مواردی است که در توسعه حوزه دانش‌بنیان و اجرای ایده‌ها خلل ایجاد می‌کند. گاه طولانی شدن زمان اخذ مجوزهای اولیه برای ثبت ایده یا اختراع و بوروکراسی اداری که در این حوزه وجود دارد، باعث می‌شود فرد از ایده خود دست بکشد.»
دریافت گواهی ثبت اختراع آخرین قدم نیست. این گواهی می‌تواند تا بیست سال برای شما اعتبار داشته باشد، به شرط اینکه هر ساله با پرداخت هزینه‌ای آن را تمدید کنید. در میانه جست‌وجو درباره چالش‌های فرآیند ثبت اختراع، یکی از پرتکرارترین سوالاتی که با آن روبرو شدم، این بود که اگر تاریخ تمدید را فراموش کنیم، چه می‌شود؟
در همین راستا، یکی از کسانی که در سال‌های گذشته اختراع خود را ثبت کرده، به خبرنگار ایسنا می‌گوید: «افرادی که دارای گواهی ثبت اختراع هستند، باید سالیانه با پرداخت هزینه‌ای این گواهی را تمدید کنند، و گرنه پرونده آن‌ها از آرشیو حذف می‌شود؛ بنابراین فرد باید همواره حواسش به زمان تمدید باشد. در صورتی که فرد تاریخ تمدید گواهی ثبت اختراع را فراموش کند، تا ۶ ماه بعد از تاریخ مقرر می‌تواند با حضور فیزیکی در مرکز مالکیت معنوی هزینه را به همراه جریمه پرداخت کند. اگر مرکز ثبت مالکیت معنوی می‌توانست سامانه‌ای را راه‌اندازی کند که این تاریخ پرداخت هزینه تمدید را به فرد یادآور شود، خیلی خوب می‌شد.»
بنابر ماده ۶۶ آئین‌نامه اجرایی ثبت اختراعات، در صورتی که هزینه تمدید گواهی ثبت اختراع پرداخت نشود، ثبت اختراع از درجه اعتبار ساقط خواهد شد.
یکی دیگر از مشکلاتی که افراد متقاضی ثبت اختراع با آن روبه‌رو هستند، پاسخگو نبودن این مرکز به تماس‌های تلفنی است. یکی از افرادی که برای ثبت اختراع به این مرکز مراجعه کرده بود، ادعا می‌کند: «در سایت نوشته شده که همه کارهای مربوط به ثبت اختراع را می‌توان به صورت اینترنتی انجام داد، اما کارهای جزئی‌ای وجود دارد که باید با کارشناس مربوط صحبت شود. متأسفانه در این مرکز، پاسخگوی تماس‌های تلفنی نیستند و باید حتماً حضوری مراجعه کرد. این برای کسانی که در شهرستان‌ها اقدام به ثبت اختراع کرده‌اند، دشوار است.» محمدحسن کیانی، رییس مرکز مالکیت معنوی سازمان ثبت اسناد و املاک کشور در گفت‌وگو با ایسنا درباره این مشکل گفته بود: «گاهی پیش آمده که من جمعه‌ها به مرکز آمدم، با تلفن‌ها مواجه بودم؛ ولی با سوالاتی مانند این که اداره چه روزهایی فعال است یا آدرس مرکز کجاست، مواجه می‌شوم. همه این اطلاعات در سایت مرکز مالکیت معنوی وجود دارد. متقاضیان ثبت، باید قبل از هر اقدامی، دفترچه راهنما را به دقت مطالعه کنند تا در مراحل مختلف ثبت متوقف نشوند. چند روز گذشته جلسه‌ای درباره تقویت پیشخوان خدمت داشتیم و در آن جلسه به این نتیجه رسیدیم که برخی از اطلاعاتی که بر روی پرتال بارگذاری کردیم، باید به صورت ساده‌تر در تلفن‌گویا گفته شود.»
نکته مهمی که در زمینه ثبت ایده و اختراع وجود دارد، حفظ امنیت اطلاعات یک اختراع است. یکی از وکلایی که برای انجام فرآیند ثبت اختراع در مرکز مالکیت معنوی حضور داشت، گفت: «از زمانی که ثبت اختراع الکترونیکی انجام می‌شود و هر کس یک پروفایل کاربری دارد، درز اطلاعات به مراتب کمتر از گذشته اتفاق می‌افتد؛ چرا که هر کس با کد و رمز مخصوص به خود به صفحه‌اش دسترسی دارد، اما پرونده‌هایی وجود دارد که ممکن است از اختراع کسی سوءاستفاده شده باشد، در این صورت می‌توان با وجود گواهی ثبت اختراع از فردی که سوءاستفاده کرده شکایت کیفری کرد.»
چالش‌های ثبت برند
ثبت اختراع تنها وظیفه مرکز مالکیت معنوی نیست. افرادی که می‌خواهند برند ثبت کنند نیز برای این کار باید به سایت این مرکز مراجعه کنند. فرآیند ثبت برند به دقت در سایت مالکیت معنوی توضیح داده شده است. هر برند ۱۰ سال پس از ثبت نیاز به تمدید دارد.
یکی از افرادی که به دنبال ثبت برند خود بوده، در گفت‌وگو با ایسنا درباره چالش‌هایی که در مسیر ثبت برند با آن رو به رو شده، می‌گوید: «برای ثبت برند باید ابتدا یک حساب کاربری در سایت مرکز مالکیت معنوی تشکیل دهید. بعد از تشکیل حساب، یک قسمتی به نام ثبت علائم جدید وجود دارد که با انتخاب آن وارد پروسه ثبت برند می‌شوید. طی انجام پروسه، باید مشخص کنید که این برند مرتبط با چه کالایی است. می‌توانید یک وکیل یا نماینده هم انتخاب کنید که او فرآیند را پیگیری کند؛ اما من تصمیم گرفتم که خودم کار را پیگیری کنم. بعد از ثبت اطلاعات برای این که بفهمید، اسم برند مورد نظرتان قبلا ثبت شده یا نه، می‌توانید در سایت جست‌وجو کنید. من هفت یا هشت عنوان برند داشتم که هنگام جست‌و جو مشابهشان نبود، اما وقتی ثبت می‌کردم، می‌گفتند مشابه این اسم وجود دارد!»
وی ادامه می‌دهد: «بسیاری از برندها را شرکت‌های خارجی ثبت کرده بودند و برخی برندهای من را با تفاوت یک یا دو حرف رد می‌کردند. از مدت تمدید برخی از برندهای دارای اسم مشابه با اسم من ۱۰ سال گذشته بود؛ اما باز هم سامانه اجازه انتخاب آن برند را نمی‌داد. اوایل می‌گفتند برندی که می‌خواهید ثبت کنید، حتما باید معنی‌دار باشد و معنی آن را هم باید از لغت‌نامه پیدا کنید؛ ولی الان می‌توان برند بدون معنی هم ثبت کرد!»
این فرد ادعا می‌کند: «گاهی پیش می‌آمد که برخی برندها را با وجود این که یک یا دو حرف اختلاف با برخی اسامی یا برندهای ثبت‌شده دیگر داشت، رد می‌کردند؛ درصورتی که ممکن بود معنایی کاملا متفاوت از یکدیگر داشته باشند.»
وی در ادامه صحبت‌هایش به طولانی بودن زمان برگزاری کمیسیون‌ها هم اشاره کرد و افزود: «اگر بخواهید به رد شدن برندتان اعتراض بزنید، به کمیسیون ارجاع داده می‌شود که حداقل سه سال طول می‌کشد تا کمیسیون آن را بررسی کند. من به رد شدن یکی از برندهایی که می‌خواستم ثبت کنم، اعتراض کردم و پرونده به کمیسیون ارجاع داده شد، پس از یک سال هنگامی که پیگیری کردم، به من گفته شد چون تعداد پرونده‌ها زیاد است و تعداد مسئولان بررسی آن‌ها هم کم است، باید دو سال منتظر بمانید.»
رییس مرکز مالکیت معنوی سازمان ثبت اسناد و املاک کشور در گفت‌وگویی که پیش‌تر با ایسنا داشته، دلیل تاخیر در برگزاری کمیسیون‌های رسیدگی به اعتراضات را حجم انبوه پرونده‌ها و کمبود نیروی انسانی عنوان کرده بود.
وی با بیان اینکه یکی از ایرادهای پروسه ثبت برند ، طولانی بودن آن است که حداقل چهار ماه طول می‌کشد تا برند ثبت شود، می‌گوید: «در برخی موارد ممکن است برند به کارشناسی برسد که هزار پرونده قبل از شما در دست دارد، آن وقت دیگر نزدیک ۶ یا هفت ماه طول می‌کشد تا برند ثبت شود. علاوه بر آن طبقه انتخابی کالاها گسترده است و برای برخی اسامی ایراد می‌گیرند که این اسم به طبقه‌بندی انتخابی شما نمی‌خورد، ولی دقت نمی‌کنند که طبقه‌بندی سامانه مالکیت معنوی چه قدر وسیع است و از چای تا ماهی و مرغ را در برمی‌گیرد، در نتیجه ما مجبور می‌شویم طبقه‌بندی را محدود کنیم و دوباره برای ثبت برند اقدام کنیم.»
علائم تجاری نباید برای مشتریان گمراه‌کننده
کیانی با تاکید بر این که اسامی علائم تجاری نباید برای مشتریان گمراه‌کننده باشند، درباره طبقه‌بندی کالاها در سامانه ثبت علامت تجاری گفته بود: «آن چه که در سایت ما بارگذاری شده، جدول طبقه‌بندی “نیس” است که ۴۵ طبقه دارد و هر طبقه هم شامل کالاهای بسیاری می‌شود. امروزه کالاها و خدمات به شدت تخصصی و حرفه‌ای و متنوع شده است.»
یکی دیگر از افرادی که خواهان ثبت برند بوده در گفت‌وگو با ایسنا، مدعی شده است: «یکی از برندهای من را به دلایل غیرمنطقی‌ای چون اینکه اسم شبیه یک غذای ژاپنی و آن اسم مشابه یک لغت معنوی است، رد کردند و برخی اظهارنامه‌ها را هم رد اساسی کردند که یعنی دیگر نمی‌شود پیگیری کرد و باید حتما اسم را تغییر داد.»
در حالی که محمدحسن کیانی، رییس مرکز مالکیت معنوی تاکید کرده بود که درز اطلاعات از سوی مرکز مالکیت معنوی سازمان ثبت اسناد رخ نداده است و ممکن است افرادی در برخی از اپراتورها شماره مراجعان را به شرکت‌های تبلیغاتی می‌دهند؛ فردی درباره تجربه ثبت برند خود می‌گوید: «یک هفته بعد از ثبت اولین اظهارنامه، از یک شرکت با من تماس گرفتند و گفتند اگر می‌خواهی ما برایت برند ثبت می‌کنیم و پنج میلیون تومان هم می‌گیریم! برای من این سوال وجود دارد که اطلاعات من از کجا به آن شرکت‌ها رسیده؟!!»
از این فرد درباره مدت زمان ثبت برند می‌پرسم و می‌گوید:«ثبت برند من از ثبت اظهارنامه تا ثبت نهایی برند چهار ماه طول کشید، ولی اگر به کمیسیون فرستاده شود، ممکن است سه یا چهار سال طول بکشد.»
گسترش کسب‌وکارهای خصوصی و پیشرفت و توسعه جامعه، مراجعه به اداراتی نظیر مرکز مالکیت معنوی را بیشتر از پیش کرده است، اما آن طور که از صحبت‌های رییس مرکز مالکیت معنوی و مراجعان بر می‌آید، امکانات متناسب با نیاز مردم به این مرکز اختصاص نیافته است؛ چرا که برای رسیدگی به اعتراضات در کمیسیون‌ها سال‌ها انتظار نیاز است و ثبت اختراع و برند ماه‌ها به طول می‌انجامد. در حالی که اگر منابع انسانی لازم برای رسیدگی به درخواست‌های مردم و سرعت‌بخشیدن به روند ثبت اختراع و علائم تجاری تامین شود، بخش مهمی از گلایه‌های مردم نسبت به این عملکرد مرکز مالکیت معنوی رفع خواهد شد.
