در حوزه ی برند یا علامت تجاری، در کشور قانونی به نام قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری داریم. در ماده ی ۳۰ به بعد این قانون، قانونگذار به بحث علامت تجاری می پردازد. طبق تعاریف این ماده علامت تجاری با نام تجاری تفاوت و تمایز دارد ولی متأسفانه اغلب این دو مسئله را یکی می پندارند.
پایگاه خبری دنیای برند – یاداشتی از دادیار دادسرای عمومی و انقلاب تهران – برند یا علامت تجاری برای معرفی شخصیت تجاری و تمایز کالاها و خدمات از سایر رقبا در عرصۀ رقابت و بازاریابی به‌کار می‌رود. در این حوزه، مقررات و قوانین داخلی داریم که البته بر مبنای قوانین بین‌المللی است. در کشور قانونی به نام قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری داریم که در سال ۸۶ تصویب شد. این قانون، آیین‌نامه‌ای اجرایی هم دارد که در سال ۸۷ به تصویب رسید و می‌تواند مبنای مباحث حقوقی در حوزۀ برند یا علامت تجاری باشد.
در مادۀ ۳۰ به بعد این قانون، قانونگذار به بحث علامت تجاری می‌پردازد؛ برای مثال، در مادۀ ۳۰، ثبت اختراعات و طرح‌های صنعتی، علامت و علامت جمعی یا نام تجاری، مطابق با نس قانون علامت تعریف شده است؛ یعنی هر نشان قابل رؤیتی که بتواند کالاها یا خدمات اشخاص حقیقی یا حقوقی را از هم متمایز سازد. در بند دیگری از مادۀ ۳۰ گفته شده است علامت جمعی یعنی هر نشان قابل رؤیتی که با عنوان علامت جمعی در اظهارنامۀ ثبت معرفی شود و بتواند مبدأ یا هرگونه خصوصیات دیگر مانند کیفیت کالا یا خدمات اشخاص حقیقی یا حقوقی (را که از این نشان تحت نظارت مالک علامت ثبت‌شدۀ جمعی) استفاده می‌کنند، متمایز سازد. در بند ج از مادۀ ۳۰ هم نام تجاری تعریف و گفته شده است نام تجاری یعنی اسم یا عنوانی که معرف و مشخص‌کنندۀ شخص حقیقی یا حقوقی باشد.
علامت تجاری با نام تجارتی متفاوت است
طبق تعاریفی که در این ماده آمده است، علامت تجاری با نام تجارتی تفاوت و تمایز دارد که ان‌شاءالله در بحث‌های آینده تفاوت این دو را می‌گوییم. متأسفانه اغلب این دو مسئله را یکی می‌پندارند؛ درصورتی‌که علامت تجاری با نام تجارتی متفاوت است. در مادۀ بعدی، یعنی مادۀ ۳۱ همین قانون، گفته شده حق استفادۀ انحصاری از یک علامت به کسی اختصاص دارد که آن علامت را طبق مقرراتی که در این قانون به آن اشاره می‌کنیم، ثبت کرده باشد؛ یعنی حتماً باید علامت تجاری به ثبت رسیده باشد تا از امتیازهای قانونی بهره‌مند شود. در قوانین قبل از سال ۸۶، این قضیه را نداشتیم. به‌عبارتی، اگر علامت تجاری کسی به ثبت هم نرسیده بود، از یکسری امتیازها بهره‌مند می‌شد؛ اما اینجا صراحت دارد که باید برای بهره‌مندی از امتیازات قانونی، این علامت تجاری به ثبت رسیده باشد.
در بُعد بین‌المللی هم معاهدات و اسنادی داریم که به مسئلۀ علائم و اسامی تجارتی می‌پردازد. مهم‌ترین سند بین‌المللی، معاهدۀ پاریس است که در سال ۱۸۸۳ تصویب شد و غریب ۱۹۰ کشور در دنیا این معاهده را پذیرفتند و ایران هم در سال ۱۹۵۹ میلادی به این معاهده ملحق شد. درواقع، این معاهده، مقدمه‌ای بر همۀ قوانین داخلی ماست. در اینجا لازم است بحث‌هایی درخصوص تعاریفی که در مادۀ ۳۰ گفته شد و تمایز بین علائم تجاری و اسامی تجاری داشته باشیم. حقوق علائم و اسامی تجاری، در تقسیم‌بندی علمی جزء رشته‌های علم حقوق از مباحث حقوق مالکیت‌های صنعتی است و این حوزه هم یکی از رشته‌های حقوق مالکیت‌های فکری است که در کنار بقیۀ مباحث مرتبط مثل ثبت اختراع و ثبت طرح‌های صنعتی، به این قضیه هم پرداخته می‌شود.
همان‌طور که اشاره شد، اسامی تجاری با علامت تجاری دو مقولۀ متفاوت هستند که خیلی وقت‌ها حقوق‌دانان و فعالان آن‌ها را یکسان می‌پندارند و برای اینکه تفاوت‌های آن‌ها را عرض کنیم، نکاتی را مطرح می‌کنم. اول اینکه در مادۀ ۳۰ طبق تعاریفی که گفته شد، هریک از این عناوین تعریف شده و اسم تمامی شرکت‌های تجاری و مؤسسات غیرتجاری ثبت شده و اسم بنگاه‌ها و تجارتخانه‌های ثبت نشده که به‌صورت فردی یا شراکتی به فعالیت‌های تجاری و غیرتجاری مشغول‌اند، در واقع از جهت معرفی هویت صنفی آنان، این یک اسم تجاری هستش اما هر نشانه‌ای اعم از حروف اعداد کلمات نقوش و تصاویر یا ترکیبی از همۀ این‌ها که برای تمایز کالاها و خدمات به‌کار می‌رود، ما به این می‌گوییم علامت تجاری. بنابراین، کلماتی که برای تمایز کالاها یا خدمات به‌کار می‌رود، علامت تجاری یا خدماتی است و نه نام تجاری. در این زمینه باید گفت فقط کسانی مثل وکلا یا اطبا یا پزشکان که به اقتضای نوع شغلشان یا افرادی که به اعتبار کسب‌وکارشان، ارتباط تنگاتنگی بین نام و کارشان وجود دارد، دارای نام تجاری می‌شوند. درواقع، نام تجاری باید معرف هویت صنفی اشخاص اعم از تاجر و غیرتاجر باشد.
اکثر تجار و بازاریابان به کلماتی که برای تمایز کالاها یا خدمات به‌کار می‌رود، نام تجاری می‌گویند؛ نه علامت تجاری. همچنین به تصاویری که علامت تجاری است، بیشتر آرم، لوگو، مارک و امثال این‌ها گفته می‌شود. باید بگوییم کلمات و اعداد تحت شرایطی خاص می‌توانند هم علامت تجاری باشند و هم نام تجاری که به‌ترتیب، وجوه افتراق علامت تجاری و نام تجاری و وجوه اشتراکشان را عرض می‌کنیم.
تفاوت مرجع ثبتی علامت تجاری و اسم تجاری
اولین فرق بین علامت تجاری و اسم تجاری در مرجع ثبتی و شیوۀ ثبت آن‌هاست. علائم تمامی اشخاص حقیقی یا حقوقی در ادارۀ ثبت علائم تجاری که تابع ادارۀ کل مالکیت صنعتی است، طبق قوانینی که گفتیم، در تهران ثبت می‌شود؛ اما ثبت نام تجاری که ممکن است نام تجاری اشخاص حقوقی یا حقیقی باشد، تابع قانون تجارت و قانون ثبت شرکت‌هاست که در ادارۀ ثبت شرکت‌های تهران ثبت می‌شود.
نکتۀ دیگری که وجود دارد، این است که درخصوص ثبت اسامی و علائم تجاری متأسفانه ادارۀ ثبت علائم تجاری با ادارۀ ثبت شرکت‌ها از جهت سوابق و اطلاعات ثبتی ارتباطی با هم ندارند و همین هم موجب شده است برخی افراد سودجو سوءاستفاده کنند و گاهی نام شرکت یا مؤسسه‌ای را با عنوان علامت تجاری انتخاب و به نام فرد دیگری ثبت کنند یا برعکس، علامت تجاری ثبت‌شده‌ای در نام شرکت یا مؤسسه‌ای به‌کار برود و ثبت شود که موجب می‌شود نوعی به‌هم‌ریختگی در نظام علامت تجاری اتفاق بیفتد.
تفاوت اعتبار علامت تجاری و نام تجاری
تفاوت دوم بین علامت تجاری و نام تجاری، مدت اعتبار آن‌هاست. طبق قانون ثبت اختراعات، مدت اعتبار علامت تجاری در ایران ۱۰ سال است و اگر صاحب علامت بخواهد به استفاده از علامتش ادامه دهد، باید در سال پایانی اعتبار علامت را تمدید کند؛ وگرنه این علامت به نام اشخاص دیگر قابل ثبت است. در مقابل، اسامی شرکت‌ها یا مؤسسات تجاری تا زمانی که شخصیت حقوقی‌شان منحل نشده و حتی سال‌ها پس از انحلال آن شرکت اعتبار دارد و نکتۀ مهمی که درخصوص مدت اعتبار علائم و اسامی تجاری باید به آن توجه کنیم، این است که اگر از علامتی حداقل ۳ سال استفاده نشود، قانوناً طبق مادۀ ۴۱ همین قانون قابل ابطال است؛ ولی اگر شرکت یا مؤسسه‌ای غیرفعال باشد و از اسم تجاری خودش استفاده نکند، به این دلیل نمی‌توانیم آن را ابطال کنیم.
تعدد اختیار در ثبت علامت تجاری
تفاوت سومی که بین این دو وجود دارد، بحث تعدد اختیار علامت تجاری است که هر شخصی محدودیتی ندارد و می‌تواند حتی به دفعات علامت تجاری را به نام خودش ثبت کند؛ اما اصولاً هیچ‌کس نمی‌تواند بیشتر از یک نام تجاری برای شرکت خودش انتخاب کند و از این جهت هم بین این دو تفاوت وجود دارد.
مسئلۀ دیگری که در اینجا مطرح است، بحث ثبت بین‌المللی علائم و اسامی تجاری است. علائم و اسامی مشهور حمایت قانونی دارند؛ اما اصل بر این است که این حمایت محدود به مرزهای کشور ثبت‌کننده است. طبق اصل حمایت سرزمینی و برای حمایت در سایر کشورها باید طبعاً اقدامات ثبتی را جداگانه در هر کشوری که شرکت‌ها می‌خواهند، انجام دهند. برای ثبت بین‌المللی علائم تجاری کنوانسیون خاص داریم: کنوانسیون مادرید که شرکت‌ها می‌توانند از تسهیلات آن استفاده کنند و بیشتر از ۱۰۰ کشور به این کنوانسیون ملحق شدند و بدون مراجعه به کشور خارجی توانستند اقدامات ثبتی خود را انجام دهند. برای ممانعت از استفادۀ رقبا از نام شرکت یا مؤسسه در سایر شرکت‌ها فقط باید در کشور مدنظر شرکت یا مؤسسه تأسیس شود که البته این کار، مرسوم و مقرون‌به‌صرفه نیست. بنابراین، عضویت در کنوانسیون مادرید و اطلاع از کم‌وکیف آن می‌تواند خیلی راهگشا و کمک‌کننده باشد.
تفاوت انتقال حقوق صاحب علامت و نام تجاری
تفاوت دیگری که در قانون به آن اشاره شده است، در مادۀ ۴۹ وجود دارد که درخصوص انتقال حقوق صاحب علامت تجاری است و صاحب علامت تجاری می‌تواند حقوق خودش را به‌طور موقت یا دائم به شخصی دیگر منتقل کند و برای مثال، قرارداد فروش یا اجازۀ بهره‌برداری با دیگری تنظیم کند و الزامی به انتقال شرکت یا کالاها و کارخانه به شخص دیگر یا منتقل علیه وجود ندارد. اما درخصوص انتقال نام تجاری باید بگویم تقریباً این قضیه غیرممکن است و درصورت امکان هم انتقال نام تجاری باید همراه با انتقال شرکت یا بخشی از آن باشد که با نام تجاری شناخته می‌شود.
اجبار و اختیار ثبت علامت و نام تجاری
تفاوت دیگر، بحث الزامی یا اختیاری‌بودن ثبت است. انتخاب و ثبت علامت تجاری قانوناً اجباری نیست؛ البته قانون جدید مسکوت است و می‌گوید اگر ثبت کنید، از شما حمایت می‌کنیم. البته باتوجه‌به مزایای ثبت علائم تجاری عقلاً ثبت آن لازم است؛ اما اختیار نام تجاری هنگام ثبت شرکت یا مؤسسه اجباری است و باید برای هر شرکتی یک نام تجاری هم انتخاب شود.
نکتۀ دیگری که از باب تفاوت باید بگویم، جواز استفاده‌کردن یا استفاده‌نکردن از کلمات و اعداد در نام تجاری و علامت تجاری است. استفاده از برخی کلمات یا اعداد در نام تجاری مجاز و در علامت تجاری ممنوع است و برعکس. برای مثال، انتخاب و ثبت کلمه‌ای بی‌معنا به‌عنوان علامت تجاری مشکلی ندارد؛ اما انتخاب آن به‌عنوان نام شرکت یا مؤسسۀ تجاری مجاز نیست.
تفاوت در مجوز انتخاب عین نام یا علامت تجاری در طبقات دیگر
آخرین تفاوتی که بین این دو وجود دارد، در بحث طبقه‌بندی کالاها و خدمات است. ازنظر حقوق علائم تجاری، کالاها و خدمات طبق قانون ثبت اختراعاتی که گفتیم، باتوجه‌به استانداردهای بین‌المللی ما، به ۴۵ طبقه تقسیم شده است. یکی از عوامل اساسی هنگام ثبت علائم تجاری، قبول یا رد اظهارنامۀ ثبتی تفاوت یا اشتراک طبقات کالاها و خدمات است. به‌این‌صورت که حتی در خیلی از موارد، تفاوت طبقات می‌تواند انتخاب عین علامت تجاری ثبت‌شده را در طبقۀ دیگر مجاز کند؛ اما درعوض تفاوت موضوع شرکت یا اسم مؤسسه و شرکت نمی‌تواند مجوز انتخاب عین همان نام تجاری در جای دیگری باشد که ثبت شده است.
محمدحسین دری
دادیار دادسرای عمومی و انقلاب تهران
مدرس دانشگاه و پژوهشگر
