لالجین، شهر هزار رنگ و لعاب، به عنوان “برند جهانی سفال” شناخته می‌شود. اما این برند ارزشمند با چالش‌هایی روبروست که هویت و آینده آن را در معرض خطر قرار می‌دهد.
به گزارش دنیای برند به نقل از ایرنا، امروز ۲۱ خرداد ماه، مصادف با دهم ژوئن، به عنوان روز جهانی صنایع دستی نام‌گذاری شده است. صنعتی که معرف فرهنگ، هنر و تاریخ اقوام و جوامع مختلف بشری بوده و ضمن اینکه به رونق اقتصاد و اشتغال کشورها کمک می‌کند، به حفظ هویت ملی و بومی جوامع نیز می‌پردازد.
در کشور ما، صنایع دستی از قدمت و تنوع بالایی برخوردار است و بدون شک باید دست‌ساخته‌های سفالی را به عنوان مشهورترین صنایع دستی ایران نام برد. شهر لالجین همدان یکی از خاستگاه‌های مهم این هنر و قطب اصلی تولید این محصولات است.
فعالیت بیش از یک هزار و ۲۰۰ کارگاه سفال در لالجین
به گفته معاون صنایع دستی، میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان همدان، لالجین با یک هزار و ۲۰۰ کارگاه سفالگری فعال توانسته بیش از پنج هزار زن و مرد سفالگر این شهر را پاگیر خود کند.
به جرات می‌توان گفت کیمیای آب و خاک و آتش نگذاشته هیچ جوانی در این دیار بیکار بماند و حتی روزانه بین یک هزار و ۵۰۰ تا ۲ هزار نفر نیز از مناطق اطراف برای کار به این شهر می‌روند.
پیشینه سفالگری در لالجین بر اساس مستندات موجود به ۷۰۰ تا هزار سال پیش می‌رسد و این نقطه یکی از مراکز عمده ساخت سفال در ایران و جهان محسوب می‌شود به‌طوری‌که عنوان پایتخت سفال ایران را یدک می‌کشد.
سفالینه‌های ساخت لالجین با تنوع بسیار زیاد صدها نوع ظروف تزئینی و مصرفی را شامل می‌شود که مواد اولیه آنها از خاک رس مخصوصی که تنها در این منطقه وجود دارد، تهیه می‌شود.
بر اساس آخرین آمار حدود ۳۰۰ فروشگاه بزرگ و کوچک عرضه مستقیم سفال در شهر لالجین فعال است که تولیدات هنرمندان این شهر را به فروش می‌رسانند.
آمار نشان می‌دهد در میراث فرهنگی همدان بیشترین حجم سفال کشور در لالجین تولید می‌شود و افتخار بالاترین حجم صادرات این محصول نیز متعلق به همین شهر کوچک است.
در سال‌های اخیر صادرات این محصول رونق چشمگیری داشته و رتبه نخست صادرات صنایع دستی استان همدان را به خود اختصاص داده است.
با این وجود سفالگران شهر جهانی لالجین با مشکلات و چالش‌هایی همچون کمبود مواد اولیه و محدود بودن نمایشگاه های عرضه سفال مواجه هستند، با این حال مشکلات پیش روی هنرمندان سفالگر لالجینی مانعی برای تلاش آنها در جهت صادرات محصولات خود و ارزآوری به کشور نشده است.
ارزآوری ۳۸ میلیون و ۷۳۰ هزار دلاری صنایع دستی همدان از محل صادرات غیررسمی
معاون صنایع‌دستی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی همدان گفت: صادرات غیر رسمی و چمدانی صنایع دستی استان که بیشتر آنرا سفال تشکیل می داد، از مبادی استان‌های مرزی در سال گذشته ۳۸ میلیون و ۷۳۰ هزار دلار ارزآوری به همراه داشت.
محمدرضا خلجی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: بیشتر صادرات صنایع دستی همدان به کشورهای خارجی در رشته‌هایی همچون سفال و سرامیک و منبت و معرق چوب، بوده است.
بیش از ۳۲ میلیون و ۶۰۰ هزار دلار از میزان ارزآوری استان همدان مربوط به صادرات سفال و سرامیک به کشور عراق و بخشی از صادرات نیز به کشورهای آذربایجان، عراق و ترکیه بوده است.
وی به بیشتر محصولات صادر شده اشاره کرد و ادامه داد: بیش از ۳۲ میلیون و ۶۰۰ هزار دلار از میزان ارزآوری استان همدان مربوط به صادرات سفال و سرامیک به کشور عراق و بخشی از صادرات نیز به کشورهای آذربایجان، عراق و ترکیه بوده است.
معاون صنایع‌دستی اداره‌کل میراث‌فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی همدان با بیان اینکه میزان ۵۰۰ هزار دلار از ارزآوری صنایع دستی استان نیز از محل نمایشگاه های خارجی بوده است،افزود: در سال گذشته ۲ نمایشگاه در ایتالیا و یک نمایشگاه در ایروان ارمنستان برپا شد.
خلجی، بیشتر مشتریان صنایع دستی همدان را از کشورهای عراق، آذربایجان، ترکیه و هلند اعلام و اظهار کرد: در این مدت صادرات کارهای هنری به عراق و سایر محصولات صنایع‌دستی نیز به این کشور و ترکیه، آذربایجان و هلند چشم گیر بوده است.
سفال هنوز یک کالای دکوری به شمار می رود
یکی از تولیدکنندگان تحصیل کرده و با تجربه سفالگری می‌گوید: خرید و تهیه مواد اولیه یکی از مشکلات اصلی سفالگران در شرایط کنونی است.
نعمت‌الله مژده‌ای اظهار کرد: تولیدکنندگان باید در ابتدای خرید مواد اولیه، وجه را به صورت نقدی پرداخت کنند اما در زمان فروش، باید اجناس را به نسیه بفروشند، چرا که در این حوزه مشتری نقدی وجود ندارد.
وی اظهار کرد: هم اینکه تهیه مواد اولیه کمی سخت شده است و همچون گذشته این مواد به سهولت تامین نمی‌شود و این موضوع سفالگران کار سفالگری را سخت می‌کند.
مژده‌ای با اشاره به اینکه سرمایه زیادی در ویترین مغازه‌ها و فروشگاه‌های سفال، بدون مشتری خاک می‌خورد، خاطرنشان کرد: سفال هنوز یک کالای دکوری محسوب می‌شود و مانند گذشته ها وجود آن از نظر مردم در خانه ها ضروری به نظر نمی رسد، در حالی که قدیم مردم به دلیل هزینه بالای ظروف چینی و مسی بیشتر از سفال استفاده می کردند.
واردات سرامیک و دودی که به چشم سفالگران لالجینی می رود
وی بابیان اینکه صادرات سفال به دلیل نوسانات دلار رونقی ندارد، گفت: وقتی دلار ارزان می‌شود کشورهای مقصد هجوم می‌آورند و اجناس را خریداری می‌کنند و از طرفی جنس کمیاب و گران می‌شود.
این تولیدکننده ۶۰ ساله که مدرک کارشناسی سفال و سرامیک دارد، می‌گوید: انتظار داریم مسوولان همیشه پابه کار هنرمندان صنایع دستی از جمله سفالگران باشند تا مشکلات اساسی ریشه‌یابی کنند.
وی با اشاره به اینکه باید در نحوه ساز و کار صادرات این محصول تدبیری اندیشیده شود، اضافه کرد: کارشناسان خبره و زبده در این زمینه به مشکلات سفال کاران واقف باشند و رسیدگی کنند، و راهکارهایی برای گره گشایی از مشکلات در دستور کار قرار گیرد.
مژده‌ای بیان کرد: واردات سرامیک از چین به دلیل ارزان‌تر و زیباتر بودن جای سرامیک لالجین را می‌گیرد و به کار ما سفالگران ضرر می‌زند.
وی اظهار کرد: با این وجود بعضی معتقدند که سرامیک هنر دست است و ارزش بیشتری دارد و این هنر مشتری های خاص خود را دارد و باید به آن ارزش و بهای بیشتر داده شود.
دانش بنیان کردن هنر سفال، یک ضرورت
مدیر مرکز خدمات تخصصی سفال جهاد دانشگاهی همدان نیز گفت: سفالگری به عنوان یک هنر و صنعت هنری به صورت سنتی در شهر لالجین گسترش یافته و با توجه به این موضوع، یک سری مشکلات و معضلات در این حوزه ایجاد شده است.
محمد سلیمی با اشاره به اینکه دانش بنیان کردن این صنعت مستلزم نهادینه کردن و به روز رسانی روش‌های سنتی است، افزود: در بخش آموزش، به دلیل اینکه شاغلان از سطح تحصیلات دانشگاهی برخوردار نیستند، پروژه استاد شاگردی غیر علمی و انتقال دانش سخت است.
وی ادامه داد: به عنوان مثال استادی که ۵۰ سال در این حرفه تجربه آموزی کرده است به راحتی و به سرعت تجربیات خود را در اختیار دیگران قرار نمی‌دهد.
سلیمی بیان کرد: در بخش پژوهش، مراکز پژوهشی و تحقیقاتی گسترده، پیشرفته و علمی در حوزه سفال و سرامیک لالجین وجود ندارد و جای خالی آن احساس می شود.
وی اضافه کرد: هزار و ۵۰۰ کارگاه سفالگری، ۱۰ هزار نفر نیروی شاغل بومی و پنج هزار نفر نیروی غیر بومی در حوزه سفال لالجین فعال هستند و با این همه ظرفیت، هنوز مرکز تحقیقاتی منسجمی وجود ندارد.
مدیر مرکز خدمات تخصصی سفال جهاد دانشگاهی تاکید کرد: ۲۰ ارگان و نهاد دولتی به طور مستقیم و غیر مستقیم با این هنر و صنعت سروکار دارند که باید به حمایت از هنرمندان و صنعتگران این رشته بپردازند.
وی با اشاره به اینکه باید زمینه استفاده مخاطبان این هنر صنعت از تسهیلات آموزشی فراهم شود، بیان کرد: در بخش نیروی انسانی مشکلات وجود دارد؛ چراکه تعداد دانش‌آموختگان رشته سفالگری نسبت به تعداد کارگاه‌های تولید سفال اندک است.
سلیمی بیان کرد: در بخش تعامل بین کارگاه‌ها، چون این هنر صنعت سنتی بنا نهاده شده کارگاه‌ها با همدیگر ارتباط سالم و خوبی ندارند و همه به چشم رقیب به یکدیگر نگاه می‌کنند و تلاش می‌کنند ساز و کار کارگاه خود را به دیگران آموزش ندهد.
وی افزود: در حوزه زیرساخت نیز، فضای کاری کوچک است و تولید کنندگان نمی توانند زمین و فضای بزرگتری برای کارگاه‌ها تهیه کنند.
کپی برداری و کیفیت پایین بلای جان سفال لالجین
مدیر مرکز خدمات تخصصی سفال جهاد دانشگاهی همدان گفت: محصولاتی که به بازار راه می‌یابد به سرعت کپی برداری و با کیفیت پایین عرضه می‌شود و طراحان اصلی متضرر می‌شوند و این مساله در مجموع به ضرر این هنر و صنعت تمام شده است.
وی تعصب به شیوه‌های قدیمی تولید را یکی دیگر از مشکلات این حوزه برشمرد و افزود: تامین گل شکل دهی پختن متاسفانه شیوه های قدیمی دنبال می‌شود و بازدهی و بهره وری کم را به دنبال دارد.
سلیمی اظهار کرد: کشور چین و ترکیه رقیب اصلی ما در منطقه هستند به صورت دانش بنیان محصولات سفارا تولید می کنند.
به منظور توسعه صنعت و هنر سفال لالجین و رقابت با کشورهای منطقه باید شناسنامه دار کردن محصولات تولیدی هنرمندان در دستور کار قرار گیرد
ضرورت شناسنامه دار محصولات سفال لالجین
وی با بیان اینکه برخی از محصولات برای داشتن بازار فروش، به نام چین در بازار عرضه می‌شود،تاکید کرد: به منظور توسعه این صنعت و رقابت با کشورهای منطقه باید شناسنامه دار کردن محصولات در دستور کار قرار گیرد.
حالا که لالجین با شتاب زیاد در اوج ترقی و توسعه است و حیاط هر خانه بوی خاک سفال می‌دهد باید مسیر برای رشد این صنعت هنری هموار شود تا تولید کنندگان سفال با قوت به کار خود ادامه دهند.
در کنار رونق سنتی این محصول، جهش صنعتی آن نیز باید به ثمر بنشیند و به فکر این بود تا سفال با پیشینه‌ای دیرین به دنبال حفظ و ارتقاء این لقب ارزشمند جهانی برای فرزندان لالجین باشد.
رهاورد:
با توجه به اینکه لالجین و استان همدان قطب نخست تولید سفال در کشور به شمار می رود، ضروری است کارگروهی به شکل دائمی با محوریت اداره کل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی این استان تشکیل شده و به شکل مستمر مسایل و مشکلات این هنر و صنعت را پیگیری کند.
در نظر گرفتن بخشی از منابع بانکی برای اختصاص به این هنر و صنعت ارزآور و یافتن راهکارهایی به منظور انتقال فناوری و دانش بنیان کردن آن در جهت حفظ و احیا و توسعه این هنر دستی نیز ضروری است که باید با مشارکت دستگاه های مسوول و متولی نظیر میراث فرهنگی، جهاد دانشگاهی و دانشگاه ها و کارگاه های بزرگ تولید سفال دنبال و پیگیری شود.
برندسازی و شناسنامه دار کردن محصولات نیز در این رهگذر باید به عنوان یک سیاست راهبردی برای سفال لالجین دنبال و پیاده سازی شود.
لالجین، برند جهانی سفال
در اردیبهشت ۱۳۹۵، نام لالجین به عنوان “شهر جهانی سفال” در دفتر سازمان جهانی صنایع دستی ثبت شد. این اتفاق، نقطه عطفی در تاریخ این شهر بود و هویت و اعتبار جهانی به سفال لالجین بخشید.
اما برند “شهر جهانی سفال” فقط یک عنوان نیست، بلکه تعهدی است برای حفظ، ارتقاء و توسعه این هنر-صنعت ارزشمند.
چالش‌های پیش روی برند لالجین
با وجود سابقه درخشان و برند جهانی، سفال لالجین با چالش‌های متعددی روبروست که می‌تواند هویت و آینده آن را در معرض خطر قرار دهد.
برخی از این چالش‌ها عبارتند از:
- کمبود مواد اولیه: یکی از مشکلات اصلی سفالگران لالجین، کمبود مواد اولیه مرغوب است. این موضوع به دلیل عدم وجود معادن مناسب در منطقه و همچنین افزایش تقاضا برای خاک رس لالجین به وجود آمده است.
- محدود بودن نمایشگاه‌های عرضه سفال: سفالگران لالجین برای فروش محصولات خود، به نمایشگاه‌های داخلی و خارجی وابسته هستند. اما تعداد این نمایشگاه‌ها محدود است و این موضوع مانع از دسترسی هنرمندان به بازارهای جهانی می‌شود.
- فقدان نوآوری و خلاقیت: برخی از منتقدان معتقدند که سفال لالجین در سال‌های اخیر دچار رکود شده و از نظر طرح و رنگ، تنوع و خلاقیت خود را از دست داده است.
- کپی‌برداری و کیفیت پایین: متأسفانه، برخی از محصولات بی‌کیفیت و تقلبی به نام سفال لالجین در بازار عرضه می‌شود. این موضوع به اعتبار این برند جهانی آسیب می‌زند.
- فقدان برندسازی و هویت واحد: در حال حاضر، محصولات سفالی لالجین توسط کارگاه‌های مختلف و با برندهای متعدد تولید می‌شود. این موضوع مانع از ایجاد یک برند واحد و قدرتمند برای سفال لالجین می‌شود.
راهکارهایی برای حفظ و ارتقاء برند لالجین
برای حفظ و ارتقاء برند “شهر جهانی سفال” لالجین، لازم است اقداماتی در جهت رفع چالش‌های موجود و همچنین توسعه و نوآوری در این هنر-صنعت انجام شود.
برخی از این راهکارها عبارتند از:
- حمایت از هنرمندان و صنعتگران: دولت و نهادهای مسئول باید از هنرمندان و صنعتگران سفال لالجین با ارائه تسهیلات و حمایت‌های مالی و معنوی پشتیبانی کنند.
- برگزاری دوره‌های آموزشی: برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی برای ارتقاء سطح دانش و مهارت هنرمندان و صنعتگران ضروری است.
- حمایت از پژوهش و نوآوری: باید از تحقیقات و پژوهش‌ها در زمینه سفال لالجین حمایت شود تا این هنر-صنعت به لحاظ تکنیکی و هنری ارتقا یابد.
- برندسازی و هویت واحد: ضروری است برای سفال لالجین یک برند واحد و قدرتمند ایجاد شود تا این محصولات در بازارهای داخلی و خارجی به راحتی قابل شناسایی باشند.
- بازاریابی و صادرات: باید برای توسعه بازارهای داخلی و خارجی سفال لالجین برنامه‌ریزی شود و تلاش شود تا این محصولات به کشورهای مختلف صادر شود.
